شەونم هەمزەیی
٥ی ژوئەنی ئەمساڵ ٥٢ ساڵ بە سەر دیاریکردنی ڕۆژێک بە ناوی ژینگە لە لایەن ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ستۆکهۆڵمی سۆئێد تێپەڕی، ڕۆژێک کە بە مەبەستی زیاتر گرینگیدانی حکوومەت و ڕێکخراوە مەدەنی و لایەنە پێوەندیدارەکان بە ژینگە دیاری کراوە.
قسە کردن لە سەر ژینگە و ژینگەپارێزی، کاری پسپۆڕان و کەسانی شارەزا لە بواری ژینگەیە. بەڵام ئەوەی منی هاندا نووسینی چەند دێڕیک سەبارەت بە کولتووری ژینگەپارێزی و ئەرک و ڕۆڵی ژنان لە دروستکردنی ئەو کولتوورەدایە.
ژینگه هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی سروشت ده‌گرێته‌وە كه به‌یه‌كه‌وه سیستمی ژیان پێكده‌هێنن، تاوه‌كوو سه‌رجه‌م زینده‌وه‌ر و گیانله‌به‌ران به مرۆڤیشه‌وه تێیدا به ئاسووده‌یی بژین و سوودی لێوه‌ربگرن و ببێته به‌شێك له ژیانیان، بۆیه پاراستنی له ئەرکە سه‌ره‌تایی و گرینگه‌كانە. لەم ساڵانەی دواییدا زۆربوونی ڕێژەی مرۆڤ و پێشکەوتنی تێکنۆلۆژی و کەڵک‌وەرگرتنی زێدەڕۆیانە و نادروست لە سەرچاوە سروشتییەکان، کاریگەرییان لە سەر پیسبوون و وێران کردنی ژینگە هەبووە. ئەگەر لە دنیای مۆدێرنی ئەمڕۆدا، بە هۆی مرۆڤەوە خەریکە زیانێکی زۆر بە ژینگە دەگا، ئەوە هەر مرۆڤیش دەتوانێ پێش بە وێرانی ژینگە و کارەساتە پێوەندیدارەکان بگرێت.
هەرچەندە پارێزگاریکرن لە ژینگە ئەرکی تەواوی تاکەکانی کۆمەڵگەیە بەڵام ژنان لە پاراستنی ژینگەدا توانیویانە ڕۆڵی بەرچاویان هەبێت و کاریگەریی گەورە لە سەر ژینگەدا بەجێ بهێڵن. ژنان نیوەی کۆمەڵگەی جیهان پێک‌دێنن. کەواتە ڕۆڵیان لە پەرەسەند و پێشکەوتنی کۆمەڵگەکاندا لانیکەم دەتوانێ بە ڕادەی نیوەکەی دیکە بێ. بەڵام لە بواری ژینگەپارێزیدا دەتوانین بڵێین ژنان زۆر زیاتر لە نیوەی مرۆڤایەتی دەکرێ ڕۆڵیان لە پاراستن و ڕێزگرتن لە ژینگە و جوانییەکانی هەبێت. دیارە مێژووی مرۆڤایەتی پڕە لە خەبات و هەوڵدانی ژنان بۆ ئاشتی، دادپەروەری، یارمەتی بە لێقەوماوانی شەڕ و کارەساتە سروشتییەکان و پارێزگاری‌کردن لە ژینگە و زیندەوەران.
ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش لە کۆتایییەکانی ١٩٩٠ەوە، بووە بە لانکەی ژمارەیەکی زۆر لە ڕێکخراوی مەدەنی و ناحکوومی کە گرێدراوی چالاکییە جۆراوجۆرە فەرهەنگی – کۆمەڵایەتییەکانن. لەو نێوەندەشدا دامەزراندن و پەرەسەندنی ئەنجومەنە ژینگەپارێزییەکان دیار و بەرچاو بووە، بەڕادەیەک کە لە زۆربەی شارەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان ڕێکخراو و کەسانی خۆبەخشی ژینگەپارێزی تایبەت بە خۆیان هەیە.
وەک دەزانین لە ماوەی دەسەڵاتدارییەتیی کۆماری ئیسلامیی ئێران بە هەموو شێوەیەک هەوڵی لەنێوبردنی ژینگەی کوردستانی داوە، لە سووتاندنی دارستان و لەوەڕگەکانەوە بگرە تا بەتاڵانبردنی ئەو سەرچاوە سروشتییانە. کۆماری ئیسلامی باش دەزانێ کە ئەو سەرچاوە سروشتییانە و هەموو ئەو نیعمەتانەی لە ژینگەی کوردستان هەن چەندە لە ڕووی ئابووری و تەندروستی و جوانکردنی ژینگەی کوردستان گرینگن، بۆیە لە هەر ڕێگەیەک بۆ لەنێوبردن و بەتاڵانبردنی خۆی نەپاراستووە.
ژینۆسایدکردنی دارستان و ژینگەی کوردستان تەنیا تایبەت بە ناوچەیەک نییە و هەموو کوردستانی گرتووەتەوە، لەنێوبردنی دارستانەکانی کوردستان پرسێکی گشتییە و هەر لە سەردەشت و پیرانشارەوە دەست پێ دەکات و تاکوو ئیلام و کرماشان و لوڕستان و تەنانەت خوراسانیش دەگرێتەوە، کە بە شێوەیەکی سیستماتیک و بە بیانووی جۆراوجۆرەوە سروشتی کوردستان و سامانە نەتەوەییەکان، دەکرێتە ئامانج و بۆ ڕێژیمیش جیاوازیی نییە کە کام ناوچەی کوردستان بکاتە ئامانج.
ئەرکی پاڕاستنی ژینگە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان لە ئەستۆی دەیان کەس لە خەباتکارانی ئەم بوارەیە و ساڵانە لە زۆربەی شار و گوندەکانی کوردستان کەسانی خۆ بەخش بە ورەیەکی شۆڕشگێڕانەوە ڕوو دەکەنە ژینگەکانیان و بە لە خۆبردوویی و فیداکاری و هەستی نەتەوایەتییەوە دەیان داستانی مرۆڤایەتی و ژینگەدۆستی تۆمار دەکەن و بە ئەرکی خۆیانی دەزانن و وەک خەباتێک بۆ پاراستنی ژینگە پێناسەی دەکەن. لە ڕاستیدا ڕێژیمیش زۆر باش لەوە گەیشتووە و بە زۆر شێواز ڕووبەڕووی ئەو خەباتە دەبێتەوە و چالاکانی ئەو بوارەش دەخاتە ژێر چاودێری و زەخت و گۆشار و ڕێگری لە چالاکییەکانیان دەکا، دەیانگرێ و حوکمی قورسیان بە سەردا دەسەپێنێت. هەر لەو ڕێگەیەشدا چەندین ژینگەپارێز بوونەتە قوربانی و لە کاتی پارێزگاری‌کردن لە ژینگە و کۆنتڕۆڵ‌کردنی ئاگری دارستانەکاندا گیانیان لە دەست داوە.
ئەوەی مەبەستمە لەم پێوەندییەدا ئاماژەی پێ بکەم ڕۆڵی بەرچاوی ژنان لە پاراستنی ژینگە و بە کولتووری کردنی ئەم پرسەیە، لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا بەشداریی ژنان لە ڕێکخڕاو و ئەنجومەنە ژینگەپارێزییەکان زیادی کردووە، چ وەک مامۆستا و وانەبێژی ژینگەپارێزی و چ وەک شۆڕشگێڕیک بۆ پارێزگاری‌کردن لە ژینگەی کوردستان. ژنان شان بە شانی پیاوان و زۆر کات بگرە زیاتر لە پیاوان ڕۆڵیان لە کوژاندنەوەی ئاگری دارستانەکان هەبووە کە ساڵ نییە چەندین هێکتار لە دارستان و لەوەڕگەکانی کوردستان بە دەستی ئەنقەست لە لایەن ڕێژیم و کەسانی هەلپەرستەوە ئاگر نەدرێت. ژنان بە ئامادە کردنی خواردن و گەیاندنی کەلوپەلی پێویستی ئاگرکوژاندنەوە هاوکاری ژینگەپارێزان بوون، ژنان لە سەوزکردنی ژینگەی کوردستان و چاندنی نەمام لە شەقام و شوێنە گشتییەکان و تا بنار و لێڕەوارەکانی کوردستان جێپەنجەیان دیارە، ژنان وەک مامۆستا چ لە ماڵەوە لە پەروەردەکردنی منداڵەکانیان و چ لە ڕێکخراوەکاندا، مامۆستای فێرکردن و وانەبێژی پاراستنی ژینگە بوون. تێکۆشان و ناڕەزایەتی و نافەرمانی و خەباتی مەدەنیی ژنان لە کوردستاندا دەرخەری ئەوەیە کە ژنان ڕۆڵی بنەڕەتییان لە تواناسازی و ڕێکخستندا هەیە و سەرەڕای هەموو گوشارەکان لە لایەن دەسەڵات و کۆمەڵگەوە بە بوێرییەوە ڕیزەکانی خۆیان بەهێز کردووە و لە ڕیزی پێشەوەی هەموو جووڵانەوە و چالاکییە سیاسی، کۆمەڵایەتی و فەرهەنگییەکان دان.
ژنان لەبەر ئەوەی نەخش و ڕۆڵی گرینگیان لە بەڕێوەبردنی بنەماڵە، کۆمەڵگە و پەروەردە کردنی منداڵان لە خێزان و ناوەندەکانی خوێندن و ئەنجومەن و ڕێکخراوەکاندا هەیە، دەتوانن وەک هێزێکی کاریگەر، هەروەک چۆن پارێزەری منداڵ و بەها ئینسانییەکانن ئاواش دەتوانن پارێزەری ژینگە بن. تێکۆشەرانی بواری ژینگە زۆر ڕێوشوێنیان بۆ پاراستنی ژینگە گرتووەتە بەر، بەڵام ئەو کولتوورە تا ئێستا بە تەواوی جێی نەگرتووە و هیچ یاسایەکی ژینگەپارێزیش لە جیهاندا بە تەواوی نەیتوانیوە مرۆڤەکان پابەند بە پاراستن و خۆشەویستی بۆ ژینگە بکا. مەگەر ئەوەی مرۆڤ هەر لە منداڵییەوە فێری ڕێوشوێن و ڕێگاکانی بکرێت. تەنیا پەروەردە و فێرکردنیشە دەتوانێ مرۆڤەکان پابەند بە یاساکان بکات. ڕێزگرتن لە ژینگە و پاراستن و خۆشەویستی بۆ ژینگە ڕەوشتێکە کە دەبێ منداڵ هەر لە سەرەتاکانی ژیانییەوە فێری ببێت. لێرەدایە گرینگی نەخش و ڕۆڵی ژنان دەردەکەوێ، ژنان هۆکاری سەرەکیی ڕاگواستنی کولتوورەکانن و زۆرترین کاریگەرییان لە سەر نەوەکانی داهاتوو دەبێت، بەڵام بە مەرجێک لە زیان و کێشەکانی ژینگە و گرینگیی سەرچاوەکانی و چۆنییەتیی ڕووبەڕووبوونەوە لەگەڵ مەترسییەکانی ئاگا بن.
لەگەڵ ئەوەی خەڵکی کوردستان و ڕێکخراوە ژینگەپارێزەکان سەبارەت بەم پرسە زۆربەی کات هەڵوێستییان هەبووە و لە بەرامبەر ئەو تاوانانەی کە ڕێژیم بەرامبەر ژینگەی کوردستان دەیکا ناڕەزایەتییان دەربڕیوە و زۆر جاریش توانیویانە پێش بە کاولکارییەکان لە کوردستان بگرن و سیاسەتەکانی ڕێژیم لەم چوارچێوەیەدا پووچەڵ بکەنەوە، بەڵام وەک دەزانین بەرنامە و پیلانەکانی ڕێژیم بۆ دەسبەسەرداگرتن و لەنێوبردن و بەتاڵانبردنی ژینگەی کوردستان ڕۆژ لەگەڵ ڕۆژ لە زیادبووندایە و ڕۆژ نییە هەواڵی سووتاندنی بەشێک لە دارستانەکانی کوردستان، بڕینەوەی دارستانەکان و تێکدانی ژینگە بە مەبەستی دروستکردنی پڕۆژەکانیان و هەروەها بەتاڵانبردنی دارەکانی کوردستان بۆ شارەکانی دیکەی ئێران بەر گوێمان نەکەوێ. هەر بۆیە ئەرکی ژینگەپارێزان و خۆبەخشان و بەتایبەت ژنان وەک توێژێکی کارا و کاریگەر لەم پێوەندییەدا زۆر زیاتردەبێ و پێویستە زۆر زیاتر لە جاران هەوڵ بۆ پاراستن و پارێزگاری‌کردن لە سەرچاوە و دەرامەتە سروشتییەکانی کوردستان کە بڕبڕەی ئابووریی کوردستانن بدەن.
