لە ڕۆژهەڵاتەوە
توندوتیژی دژی ژنان بە شێوەیەکی گشتی، لە سادەترین پێناسەیدا تێپەراندنی سنوورەکانی ئەخلاقە. بەتایبەت بە واتای ڕاستەقینەکەی ئەخلاق، کە پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە تەنیا ئازارنەدانی بەرانبەر نییە، بەڵکوو بەرگەگرتنی ئازاردانی ئەوە یانی وەڵامنەدانەوەی خراپە بە خراپەیە.
بە بڕیاری “٥٤/١٣٤” نەتەوە یەکگرتووەکان، لە ساڵی ١٩٩١ ڕۆژی ٢٥ی نۆڤەمبەر وەکوو ڕۆژی جیهانیی توندوتیژی دژی ژنان ناسێندرا، کە لەو ڕۆژەدا بۆ ماوەی ١٦ ڕۆژ لە دوای ئەو ڕێکەوتە، هەڵمەت و چالاکی بۆ وەستانەوە دژ بە توندوتیژی دژی ژنان بەڕێوە دەچێت.
لە کوردستان بەپێچەوانەی پێوەرەکانی فەرهەنگی خێڵیش بۆ دەستنیشانکردنی پیاوەتی پیاو لەم ڕووەوە، بەتایبەتیش بەرانبەر بە هاوژینەکەیەتی. توندوتیژی دژ بە ژنان کە لە زۆربەی کاتەکاندا یەکسانە بە سووکایەتیکردن، دژ بە ناوەڕۆکی چەمکی پیاوەتی و جوامێری و مەردایەتییە. بەڵام بۆ تێگەیشتن لە ناوەڕۆکی چەمکەکە و دیاریکردنی هۆکارەکانی و کەمکردنەوەی بازنەکەی و ئابڵۆقەدانی لە ژیانی خێزانی و گشتیدا، تەنیا ئەوەندە بەس نییە، ئیدانەی ئەخلاقیی پیاو بکەین، بەڵکوو دەبێت ڕووانینمان بۆ کۆی ژیان و کۆمەڵگە فراوان بکەین، هەروەها ژنانیش لێپرسراوەتی لە ئەستۆ بگرن.
ژنان دەبێ هەوڵ بۆ ئەوە بدەن کە ڕەگی توندوتیژی لە فەرهەنگ و بیرکردنەوەی پیاواندا سست بکەن و وای لێ بکەن شەرم لەوە بکا کە پەنا بۆ توندووتیژی بەرێ.
بە گەڕانەوە بۆ مێژوو، هەڵبژاردنی ٢٥ی نۆڤەمبەر چیرۆکێکی لە پشتەوەیە کە بە “تیرۆرکردنی خوشکانی میراباڵ” ناسراوە. لە کۆماری دۆمنیکا سێ خوشک بە ناوەکانی “پاتریا، مینێرڤا، ماریاترێزا” کە بە نموونەی خەبات و تێکۆشان و خۆڕاگری دژی حکوومەتی “ڕافائێل تروخیۆ” ناسرابوون، چەندین جار بەهۆی هەوڵ و تێکۆشانەکانیان کەوتبوونە بەندیخانە و ئەشکەنجەدرابوون و ئازادکرابوون.
لە ساڵی ١٩٣٧، نزیکەی ٢٥ هه‌زار که‌س بەهۆی ئەوەی ڕەشپێست بوون، به فه‌رمانی ڕافائیل کوژران، کە دواتر ژیان و ئازاردانی ڕەشپێستەکان لەو کاتەدا لەم سێ خوشکە کاریگەر بوو بۆ ئاشنابوون بە چەندین فکر و خوێندنەوەی پەرتووک و گوێگرتن لە ڕادیۆ و شۆڕشگێڕەکانی سەردەمی خۆیان و پێش خۆیان.
ئەم سێ خوشکە لە چوارچێوەی “بزووتنەوەی ١٤ی ٦” خەباتەکانیان بەردەوامی پێ دەدا، کە لە ساڵی ١٩٥٩دا لەگەڵ هاوسەرەکانیان و چەند هاوکارێکیان دایانمەزراند و ئەو سێ خوشکە لە بزوتنەوەکەدا بە “پەپوولەکان” ناو دەبران.
له ساڵی ١٩٤٩دا پاش ئه‌وه‌ی ئەم سێ خوشکە ئاهه‌نگێک که بۆ رافائیل کرابوو جێ دەهێڵن، ناویان چووە “لیستی ڕه‌ش”ی ده‌سه‌ڵاته‌وه، بۆ ڕۆژێک دوای ئاهه‌نگه‌که باوکیان ده‌ستبەسەر کرا و لەو کاتەش بەدواوە هەرجارەی بە بیانوویەک ئەو سێ خوشکە دەستبەسەر دەکران.
کاتێک هاوژینەکانیان دەستبەسەر کران و ئەو سێ خوشکە سەردانیان کردن، لە ڕێگەی گەڕانەوەیان تیرۆر کران. ئەم ڕووداوە بووە هێمایەکی شۆڕشگێڕیی ژنان لە جیهاندا و لە ساڵی ١٩٩١دا به فه‌رمى له نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان خوشکانى میراباڵ بوونه هێمایه‌ک بۆ دژایه‌تیکردنى سته‌م و چه‌وساندنه‌وه‌ى ژنان و ڕۆژى تیرۆرکردنیان کرایه ڕۆژێکى جیهانى بۆ ده‌ستپێکردنى خه‌بات دژى توندوتیژى بەرانبەر ژنان.
هەنووکەش سێ پەرتووک و ڕۆمانی بەناوبانگ و چەندین فیلم و دراما و کورتە فیلم و شانۆ لەسەر ژیان و تێکۆشانی ئەو سێ خوشکە هەیە و ئەو ماڵەی تێیدا ژیاون لە ساڵی ١٩٩٤، لەلایەن خوشکی چوارەمیانەوە کرا بە مۆزەخانەیەک و هەر ئەویش ڕاستەوخۆ بەڕێوەی دەبرد.
