شەهلا حاجی‌ڕەحیمی
هەموو ساڵێک لە مانگی ژوئەندا و لە ١ تا ٤ی ژوئن باس لە مافی منداڵان و بەتایبەت منداڵانی کار دەکرێ. منداڵانی کار ئەو منداڵانەن کە لە منداڵییەوە باری کارکردن لە ئەستۆ دەگرن. له كاتێكدا كه پێویستیان به ئاگاداربوونه‌وه و خستنه ژێر هه‌موو جۆره پاڵپشتییه‌كی دارایی و سۆزداری و په‌روه‌رده‌یی و هتدە، ئه‌وان ده‌بنه بژێوی ماڵه‌كه و ئاگایان له كه‌سانی تر ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی تایه‌ی ژیان بسووڕێته‌وه، كرێی خانووه‌كه ناچێتە دواوە، ئەندامانی خێزانەکەش هەموو شەوێک بە برسێتی ناخەون.
کاری منداڵان یەکێکە لە نموونە ڕوونەکانی پێشێلکارییەکانی مافی مرۆڤ بەتایبەت مافی منداڵان کە لە زۆرێک لە وڵاتان بەدی دەکرێ.
گرینگ نییە وڵاتێکی پێشکەوتوو بێت یان گەشەسەندوو بێت، کاری منداڵان کێشەیەکە کە وێنەی ئەو وڵاتانەی بە هۆکاری جۆراوجۆر شەرمەزار کردووە.
لەنێو ئەم هۆكارانەدا دەتوانین ئاماژە بە هەژاری و ئالوودەبوونی خێزان و ژێر كولتووری هەڵە و لە هەندێک حاڵەتدا باند و مافیا بكەین.
بە مەبەستی زانیاری زیاتر لەم بوارەدا قسەمان لەگەڵ خاتوو سەیران ساڵح سەرۆکی ڕێکخراوی ئەستێرەی منداڵان وبەڕێز مەزن نەجمەدین تۆێژەری کۆمەڵایەتی کردووە،
سەیران ساڵح دەڵێ:
بۆ ئەوەی بزانین ئاماری منداڵانی کاری کوردستان چەندن دەبێ هەموو ساڵ لە مونەزەمات و حکومەت پلان دابنرێ تا بزانین ڕێژەیان چەندە ساڵ بۆ ساڵ، بەڵام بەداخەوە لێرە بە هۆی ئەوەی کە ئەم کارە مونەزەماتیش بە ڕێژەیەکی کەم کردوویەتی واتە هەموو ساڵ ئەو ئامارەی نەگرتووە بەدرووستی لە ئێستادا دیاری نەکراوە کە من پێم باشە ئەو کارە هەموو ساڵ بکرێ بۆ ئەوەی بزانرێ ساڵێک بۆ ساڵێکی تر چەندەی جیاوازی هەیە منداڵان چەندە دێنە سەر شەقام بەرەو کەمبوونەوە چوون یان زۆر بوون، بۆیە تەسەور دەکەم کاتی خۆێ ١٢ هەزار منداڵ بوون، بەڵام ئێستا بە دەقیقی لە بەردەستدا نین.
هەروەها خاتوو سەیران ئاماژەی بەوە کرد:
کە بەپێ لێکۆڵینەوەی ئەوان وەک ڕێکخراوای منداڵان(کە ڕێکخراوەیەکی ناحکومییە) هۆکاری بوونی ئەو منداڵانە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لەلایەن گەوەرەکانیانەوە بازەرگانیان پێ دەکرێ و کەمتر بە هۆی نەبوونی و نەداری ئەو ئیشە دەکەن و هەروەها بەپێ لێکۆڵینەوەی زیاتر دەرکەوتووە زۆربەیان باری دارایی زۆر باشیان هەیە، بەڵام ئەو بازرگانییە بە منداڵەکانیان دەکەن لە کاتێکدا ئەو منداڵانە دەبێ وەک هەر منداڵێکی هاوتەمەنی خۆی هەڵسووکەوت بکا.
هەروەها گووتیشی کە زۆربەی ئەوانەی کە لە شەقامەکانی هەرێمی کوردستان دەبینرێن عەڕەبن؛ لە کاتێکدا منداڵی کوردیشی تێدا هەیە.
سەبارەت بە خوێندنی ئەو منداڵانە ئاماژەی بەوە کرد کە ئەو منداڵانەی کە کار دەکەن زیاتر لەو وەرزانە دەست بە کار دەبن کە وەرزی پشووییە واتە لە هاوینان زیاتر دەبیندرێن تا وەرزەکانی تر هەروەها گووتیشی لە دوای نیوەشەو بە داخەوە ئەو منداڵانە بینراوە کە ئەوە کارەساتێکی زۆر گەورەیە.
سەیران ساڵح جەختی لە سەر ئەو مەترسییانە کە دیتە سەر ئەو منداڵانە کرد و گوتی: بەداخەوە منداڵ سرووشتی وایە کە لاسایی‌کەرەوەیە بەڵام دەبێ بە شیوەیەکی باش پەروەردە بکرێ ئەوەش ئەگەر لە ماڵ و خوێندنگە نەبێ ئەوە لە پێش هەموو شتێک لە منداڵی خۆی دوور دەکەوێتەوە تووشی زۆر شتی خراپ و هەستیار دەبێتەوە کە یەک لەو شتانە تووشبوونی ئەو منداڵانەیە بە گێچەڵی سێکسی لە لایان کەسانێکی نەفس نزم، هەروەها تووشی چەوسانەوە و لێدان و خەمۆکی دەبنەوە و زۆر بابەتی تریش…
ئەو سەبارەت بە نەهیشتنی ئەو منداڵانە گوتی:
هەم لەلایەن ئێمەوە وەک ڕێکخراو و هەم لە لایان مونەزەمات و حکومەت کار زۆر بۆ ئەوە کراوە وەک کۆ کردنەوەیان و هەروەها پێدانی پارەو یارمەتی بە گەورەکانیان ئەوەش ماوەیەک وەڵامی باشی وەرگرت بەڵام بە داخەوە ئەو شتە بەردەوام نەبوو و منداڵی کاری تر سەری هەڵداوە و یا هەر ئەوانەی تر دیسان بەردەوام بوونەوە.
مەزن نەجمەدین تۆێژەری کۆمەڵایەتی دەڵێ:
بەشێک لەو منداڵانەی لەسەر شەقامەکانن بە هۆی بێ‌پارەیی و نەبوونی و نەداری ڕوویان کردووەتە ئەو کارە و زۆربەی هەرە زۆریان لەلایان دایک و باوک و سەرپەرشتیان مەجبوور بەو کارە دەبن هەروەها گوتیشی بەپێ ئەوەی کە لێم پرسیون بۆ ئەوە کارە دەکەن دەڵێن چونکە باوکیان داوای لێ کردوون، هەروها ئاماژەی بەوە کرد تێیاندا هەیە دەوڵەمەندن بەڵام هەر لەلایەن گەورەکانیان بازەرگانیان پێوە دەکرێ.
مەزن نەجمەدین هەروەها گوتیشی بەداخەوە ئەو منداڵانەی کە خەریکی ئەو کارەن تووشی زۆر دیاردەی خراپ دەبنەوە و لە گرینگترین ئەو دیاردانەش کە تووشی دەبنەوە تووشبوونە بە مادەی هۆشبەر و دزیکردن و کاری نەشیاوی تر.
ئایا یاسادانان بۆ منداڵانی کار سەرکەوتوو بووە؟
ئەمەش هۆکارێکە بۆ دەرکردنی یاسا لە زۆرێک لە کۆمەڵگاکاندا هەوڵی پەرەپێدانی یاسا دەدات بۆ پاراستنی مافی منداڵان و قەدەغەکردنی کاری منداڵان.
بێگومان لەم بوارەدا یاساگەلێک هەن کە تەنها لەسەر کاغەز نووسراون و بەداخەوە بە کردەوە بەکارنەهێنراون.
بێگومان بۆشایی یاساکان لەم بوارەدا بە تەواوی هەست پێ دەکرێت و جیهان پێویستی بە یاسای توند هەیە بۆ قەدەغەکردنی کاری منداڵان. بەڵام پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ئەم یاسایانە بە تەنیا ناتوانن کاریگەر بن و ئازارێک چارەسەر بکەن.
ئازار پێویستی بە چارەسەرە و کاری منداڵان ئازارێکە کە پێویستە بدۆزرێتەوە و چارەسەر بکرێ.
یاساکان بە تەنیا ناتوانن ڕیشە تووشکەرەکانی ئەم ئازارە چارەسەر بکەن، کە بریتین لە هەژاری، نەبوونی پەروەردە، ژێر کولتوری هەڵە، ئالوودەبوون و هتد.
ئەم پۆلە پێویستی بە پلاندانانی درێژخایەن و بەکارهێنانی دەروونناس و کۆمەڵناس و بەڕێوەبەر و ئابووریناس و ڕاهێنەری پەروەردەیی و پارێزەر و پسپۆڕ بەگشتی هەیە.
کە بە لێکۆڵینەوە و چاودێری و پلاندانان، هەریەکەیان ئەرکی چارەسەرکردنی بەشێک لەم ڕێژە تووشبووە لە ئەستۆ دەگرن بۆ ئەوەی جیهان بتوانێ ماوەی چاکبوونەوەی خۆی بەسەر ببات.
بە هیوای ڕۆژێک کە کاری منداڵان لە جیهاندا نەمێنێت.
دیاردەی منداڵانی کار یەکێکە لە کێشە زۆرەکانی زۆربەی شارە گەورەکانی جیهانی هاوچەرخ. بڵاوبوونەوەی ئەم دیاردەیە بە جۆرێکە کە کۆمەڵگە گەشەسەندووەکان (وەک هەرێمی کوردستان) زیاتر لە وڵاتانی پێشکەوتوو لەگەڵ ئەم کێشەیەدا خەبات دەکەن. بێگومان ئەمە بەو مانایە نییە کە کاری منداڵان تەنیا لە وڵاتانی تازەپێگەیشتودا بوونی هەیە، بەڵکوو لە وڵاتانی پێشکەوتووشدا بوونی هەیە، بەڵام بڕی ئەو کارە زۆر کەمە بە بەراورد بە وڵاتانی تازەپێگەیشتووی جیهان.
بەپێی پۆلێنبەندی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئەو جۆرە کاری منداڵانە کە بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکان قەدەغەیە، بەسەر سێ بەشدا دابەشکراوە:
١- خراپترین شێوەی بێ مەرجی کاری منداڵان، کە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا بە کۆیلایەتی، بازرگانیکردن، کۆیلایەتی قەرز و جۆرەکانی تری کاری زۆرەملێ ناسراون، ئەو منداڵە سەربازانەی کە لە ململانێ سەربازییەکاندا دامەزراون، کۆیلایەتی و کارکردن لە بوارەکانی سێکس و هەموو چالاکییە نایاساییەکان پێناسە کراوە.
٢- ئەو کارانەی کە لەلایەن منداڵانی خوار تەمەنی یاسایی ئەنجام دەدرێت کە بۆ ئەم جۆرە کارە دیاری کراوە بەپێی ستانداردە نیشتمانی و نێودەوڵەتییەکان و ڕێگری لە پەروەردەی منداڵەکە دەکات.
٣- کارێک کە زیان بە تەندروستی جەستەیی و دەرونی یان ئەخلاقی منداڵەکە دەگەیەنێ یان بە کاری مەترسیدار ناسراوە بەهۆی ئەو سروشت یان بارودۆخەی کە تێیدا ئەنجام دەدرێ.
هەر لەبەر ئەم هۆکارەش دیاردەی منداڵانی کرێکار یەکێکە لەو زیانە کۆمەڵایەتیانەی کە هەڕەشە لە هەموو کۆمەڵگەیەک دەکا. هۆکاری جۆراوجۆر، وەک دابەشکردنی نایەکسانی بودجەی ڕۆشنبیری و بیناسازی لە نێوان شارە گەورەکان و شارە بچووکەکاندا، هەروەها زیادبوونی کۆچی شارەکان، دابەشبوونی چینایەتی، بێکاری و بابەتی هاوشێوە، وایکردووە گوندەکان بێ کەس بن، بە شێوەیەک خێزانە بێشومارەکان بۆ ئەوەی ژیانێکی باشتر بەدەست بهێنن، بەردەوام کۆچ دەکەن بۆ شارە گەورەکان و لە پەراوێزی ئەم شارانە دەژین.
بەهۆی نەبوونی هەلی کاری گونجاو و زیادبوونی تێچووەکان، بەشێکی زۆری بازرگرانی دابینکردنی داهات دەکەوێتە سەر منداڵی خێزانەکە، هەروەها منداڵەکە بە دوورخستنەوەی لە پرۆسەی پەروەردەی مۆدێرن ڕووبەڕووی هەڕەشە و برینداری زۆر دەبێتەوە.
یەکێک لە بوارە کاریگەرەکان لە پێکهێنانی کاری منداڵان، ئەو گرفتە ئابوورییانەیە کە ئەم منداڵانە و بنەماڵەکانیان ڕووبەڕووی دەبنەوە.
زۆرێک لە شارەزایانی بواری کۆمەڵایەتی ڕۆڵی پرسە ئابوورییەکان بە کاریگەرتر لە پرسە کولتوورییەکانی دیکە دەزانن. زۆربەی کات منداڵانی کار لە تەمەنێکی بچووکەوە دەست بە کارکردن دەکەن بەهۆی نەتوانینی خێزان لە بژێوی خێزان. بە واتایەکی تر بەهۆی زۆر کێشەی ئابووری ئەم منداڵانە لەبری منداڵبوون و فێربوونی کارامەیی ژیان کار دەکەن.
ئەو زەمینە کۆمەڵایەتیانەی کە لە کاری منداڵاندا کاریگەرن دەتوانرێت لە ئاستی خێزاندا ببینرێت. هەرچەندە زەمینەی کۆمەڵایەتی بە تەنیا لە شێوەی ئاستی کاریگەری خێزاندا کورت ناکرێتەوە، بەڵام بەهۆی کاریگەرییە بەرچاوەکەیەوە دەتوانرێت ئەم ئاستە بە کاریگەرتر لە ئاستە کۆمەڵایەتییەکانی دیکە سەیر بکرێ.
لەم ڕووەوە لە زۆر حاڵەتدا تێبینی ئەوە کراوە کە سەنتەری خێزان نەک هەر شوێنێکی گونجاو نییە بۆ پەروەردەکردنی منداڵ، بەڵکوو دەبێتە هۆی ئەوەی منداڵەکە لە خێزانەکە دووربخرێتەوە. بۆ نموونە زۆرێک لە منداڵانی کار لەسەر شەقامەکان چاودێری کراون کە بەهۆی بارودۆخی نەشیاوی خێزانی وەک دەستدرێژی جەستەیی، دەروونی، سێکسی و هتد لە ماڵەوە هەڵدێن و کارکردن لە چوارڕێیان و شوێنەکانی تر باشتر دەزانن لە ژینگەی خێزان.
کۆمەڵناسان زیاتر لە پسپۆڕانی دیکە ڕۆڵی هۆکارە کولتوورییەکان بە گرینگتر دەزانن بە بەراورد بە گۆڕانە کاریگەرەکانی دیکە. بێگومان ئەمە بە مانای قبوڵ نەکردنی هۆکارەکانی دیکە نییە کە کاریگەرییان لەسەر دروستبوونی منداڵانی کار هەیە. بۆ نموونە توێژەرانی کۆمەڵایەتی پێیان وایە کە ئابووریناسان لە شیکردنەوەی دیاردەی کاری منداڵان، بە کەمکردنەوەی دیاردەی کاری منداڵان بۆ بوارەکانی تەنیا ئابووری، بوارەکانی دیکەی کاریگەر وەک کولتووری، پرسە کۆمەڵایەتییەکان و… هتد، لە شیکارییەکانیاندا یان ڕۆڵی ئەوان ناگرێتەوە لە پرسەکانی تر زیاتر دەبیندرێن.
لە هەر حاڵەتێکدا ڕۆڵی پرسە کولتوورییەکان یەکێکە لەو هۆکارانەی کە کاریگەری لەسەر دیاردەی کاری منداڵان هەیە.
ژێر کولتوری جیاوازی دایک و باوکی ئەم منداڵانە یەکێکە لەو هۆکارانەی کە پرۆسەی کاری منداڵان ئاسان دەکات و یەکێکە لەو ئاستەنگانەی کە کاریگەری لەسەر پرۆسەی پەروەردەی کاری منداڵان هەیە.
لە حاڵەتە بەرچاوەکاندا، تێبینی ئەوە کراوە کە سەرپەرشتیاری منداڵی کرێکار، نەک هەر کاری منداڵەکەی بە عەیب نەزانیووە، بەڵکوو بە ئەرکی منداڵەکەی زانیوە. ئەمەش هۆکارێکە بۆ ئەوەی لە هەندێک حاڵەتدا سەرپەرشتیاری منداڵەکە سەرەڕای تەندروستی جەستەیی و دەروونی کار ناکات و کارکردن بە ئەرکی منداڵە بچووکەکەی دەزانێت.
بۆیە بەهۆی نەتوانینی دایک و باوكی نایاسایی لە كاركردن و نەبوونی یاسای نووسراو لەسەر ئاستە سیاسییەكان بەمەبەستی رێكخستنی كۆچبەرانی نایاسایی، ئەوە منداڵی ئەو خێزانەیە كە بەزۆر كار دەكات.
بێگومان پێویستە ئاماژە بەوە بکرێت کە ڕەنگە هەموو حاڵەتە کاریگەرەکان کۆبکرێنەوە یان جیا بکرێنەوە بۆ ئەوەی زەمینەیەک بۆ کاری منداڵان دابین بکرێ. بۆ نموونه له یه‌ک خێزاندا ڕه‌نگه پرسه ئابوورییه‌كان له خێزانه‌كانی تر كاریگه‌رتر بن، به‌ڵام له شوێنه‌كانی دیكه‌دا ئه‌وه ڕۆڵی پرسه كولتوورییه‌كانه كه كارئاسانی بۆ كاركردنی منداڵان ده‌كه‌ن.
منداڵانی کرێکار لەو کەسانەن کە ڕووبەڕووی جۆرەها زیانی کۆمەڵایەتی دەبنەوە لە کۆمەڵگەدا. ئەو برینانەی کە کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر منداڵ دەبێت لە ڕووی جەستەیی و باشی و دەروونی و هتد.
بەڵام ئەم کاریگەرییە و ڕۆڵی تێکدەرانەی زیانەکانی کۆمەڵایەتی چۆن لەلایەن ئەندامانی دیکەی کۆمەڵگەوە هەست پێدەکرێت و شیکارییان بۆ دەکرێت.
بە واتایەكی تر دەكرێ ئەو پرسیارە وروژێنرێت كە خەڵكی كۆمەڵگەیەک یەک ڕوانگەیان دەبێ بەرامبەر بە منداڵانی كار، یاخود ئێمە شاهیدی تێڕوانینە كۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەكان دەبین سەبارەت بە پرسی منداڵانی كار لە كۆمەڵگەدا؟
لە زۆربەی ئەو وڵاتانەی کە کاری منداڵانی تێدایە (چ وڵاتانی پێشکەوتوو بێت یان وڵاتانی تازەپێگەیشتووی)، تێڕوانینی کۆمەڵگە بەرامبەر بە کاری منداڵان وەک یەک و یەکگرتوو نییە و فرەچەشنیمان لە تێڕوانینەکەدا بینیوە. لە وڵاتێکی وەک ئێران هەڵوێستێکی یەکپارچە لە بەرامبەر ئەم پرسەدا نییە.
هەندێک لە ئەندامانی کۆمەڵگە بوونی کاری منداڵان لە کۆمەڵگادا بە دەرئەنجامی پێکهاتە کۆمەڵایەتییە نەگونجاوەکان دەزانن. بە بڕوای ئەم کەسانە، لە بنەڕەتدا، کاری منداڵان بەرهەمی ئەو سیستەمە ئابووری و کۆمەڵایەتی و … ناکاریگەرەیە کە کاری منداڵان بەرهەم دەهێنێت. ئەم کەسانە بە پێویستی دەزانن بە بەزەییەوە سەیری منداڵی کار بکەن.
کۆمەڵێکی دیکە لە مرۆڤەکان بوونی کاری منداڵانیان قبوڵ کردووە و بە خاوەنی ئەرکێکی کۆمەڵایەتی دەزانن. زۆرێک لەو کەسانە پێیان وایە هەرچەندە بوونی کاری منداڵان گونجاو نییە، بەڵام پێیان وایە کاری منداڵان چارەسەری کێشەیەک دەکات و چارەسەرکردنی کێشەکە یارمەتی خێزانەکەی دەدات. لێرەوە ئەم کەسانە منداڵی کرێکار بە کەسێک دەزانن کە بەهۆی کێشەی ئابووری خێزانەوە کار دەکات، نەک لەلایەن گروپێکەوە (بۆ نموونە باندێک) کۆنتڕۆڵی بکات.
لەم ڕووەوە، لە ژێر کاریگەری ئەو بۆچوونانەی کە لە کۆمەڵناسیدا خراونەتەڕوو، لە پۆلێنکردنێکی گشتیتردا، دەتوانرێت جۆرەکانی هەڵوێستی کۆمەڵایەتی بەرامبەر بە کاری منداڵان بەسەر دوو پۆلدا دابەش بکرێت: فەنکشنالیزم و دژایەتی.
دژبەرەکان پێیان وایە لە هەر کۆمەڵگایەکدا دەتوانرێت ئەو کەسانەی تێیدا دەژین بەسەر دوو پۆلی گشتیدا دابەش بکرێت: ئەوانەی دەسەڵاتیان هەیە (و سامانیان هەیە) و ئەوانەی دەسەڵات و سامانیان نییە.
بە بڕوای ئەوان هەژاری و نایەکسانی کۆمەڵایەتی لە هەموو کۆمەڵگەیەکدا دەرئەنجامی فشارە لەلایەن کەسانی دەسەڵاتدارەوە لەسەر ئەوانەی بێ سامان و قازانج. ڕەخنەگرەکان پێیان وایە یەکسانی کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگادا نییە.
لەم ڕووەوە هەندێک لە ئەندامانی کۆمەڵگە بەو بۆچوونە دۆخی منداڵانی کارکەر شی دەکەنەوە. ئەم کەسانە پێیان وایە بوونی کاری منداڵان بەهۆی پێکهاتە ناکارامەکانەوە دروست دەبێت و بەرهەمهێنان و دووبارە بەرهەمهێنانەوەی کاری منداڵان تەنیا یەکێکە لە کاریگەرییە تێکدەرەکانی ئەو پێکهاتانە.
لە تێڕوانینێکی وەها سەرچاوە دەگرێت کە هەندێک کەس لە کۆمەڵگادا کاری منداڵان بە ئامرازێک دەزانن کە لەلایەن کەسانی دیکەوە کە دەسەڵات و سامانیان هەیە کۆنترۆڵ دەکرێت و خراپەکاری دەکرێت.
ئەو بابەتە لە ژومارە ٦١ی گۆڤاری “ژنان”دا بڵاو بووتەوە
